Наврӯзи Қамшедӣ – хамирмояи фарҳанги миллӣ ва ҳукумати дунявӣ

Дар таърихи фарҳанги форсу тоқик Наврӯз ба сифати қашни муҳимтарини ақдодӣ ва миллӣ шинохта шуда, дар байни қашну маросими мутааддади милию мардумӣ ва динӣ-мазҳабӣ қойгоҳи вижа дорад. Фаротар аз ин, он бузургтарин қашни фарҳангии қаҳонист, ки на танҳо ба  як қавм, як миллат, як нажод мунҳасир мешавад (ниг.: Шаъбонӣ Ризо. Одоб ва русуми Наврӯз. –Душанбе: Пайванд, 2008. –С.11), балки бо қолабу шеваҳои гуногун дар зиндагии маросимии ақвоми мухталифи башарӣ ва дар мақмӯъ, инсоният мақоми устувор пайдо кардааст. Дар дунё, аз қадим то имрӯз қашну маросимҳои  зиёде мавриди тақлил қарор гирифта ва мегиранд, ки хусусиёти қавмӣ, қабилавӣ, этникӣ ва динӣ дошта, бо ин ё он васила дар доираи фарҳанги  қавмӣ ва динӣ маҳдуд мешаванд. Вале Наврӯз аз ин қоида мустасност, чунки он аз дониш, хирад, фарҳанг ва меҳр сарчашма гирифта, бо ин қавҳарҳои   шарифи инсонӣ азалан ва абадан пайванд аст ва он чӣ ки бо хирад ва меҳр иртибот дорад, ҳеқ гоҳ кӯҳнашавиро намепазирад, дар масири  таърих ҳамвора бо инсон ҳамқадам ва ҳамқисмат мешавад, пайваста дар мақрои  тақдиду таҳаввул қарор мегирад.

    Ҳар қавму милали қаҳон дар тӯли таърихи инсонӣ бо донишу биниши илмӣ-фарҳангӣ миёни мардуми дигар маъруфият касб мекунад. Мусаллам аст, ки дар танзими зиндагии мардуми қаҳонӣ нақши қашну маросим хеле муассир буда, қавму миллиятҳои гуногун тавассути ин тарзи фаъолият ва биниш ба саҳнаи фарҳангӣ ворид мегарданд. Дар саҳнаи зиндагии фарҳангӣ мардуми форсу тоқик бо Наврӯз -- қашни хеле бостонӣ ва фарҳангӣ ворид гардида, ба қаҳониён пайғоми хираду дониш, фахзилатмандию инсонпарварӣ, меҳрварзию мардумсолорӣ додааст.

     Чун сухан аз боби биниш – тарзи дарку фаҳми қаҳону ҳастии инсонӣ дармеояд, қабл аз ҳама, мафҳуми огоҳию хирад пеши назар қилвагар мегардад. Ин огоҳию хирад аст, ки инсониятро аз кӯҳнашавию фарсудагии равонию фикрӣ эмин дошта, ба сӯйи тақдиду навоварӣ раҳнамун месозад. Наврӯз бо огоҳию хирад ва навию навоварӣ алоқаманд буда, метавон онро  қашни хирадмаоб талаққӣ кард. Дигар ин ки Наврӯз бо номи шаҳриёри фарзонаи нимустуравӣ ва нимавоқеии мардуми ирониасл Қамшед сахт пайваст аст. Ба сухани дигар, Қамшед симои марказӣ дар ташкили аввалин қашни Наврӯз мебошад (ниг.: М. Ҳазратқулов. Наврӯзи оламафрӯз ва дигар идҳои суннатии сол. –Душанбе: «Эр-граф», 2012. –С.28).

         Қамшед, ба қавли муҳаққиқон, нахустин инсон ва аввалин шаҳриёри донишманди қаҳони ориёист, ки мушкилоти зиндагиро дар мизони ақлу хирад баркашида, дар ҳалли масоили муҳим аз донишу биниши воқеӣ мадад қустааст (ниг.: Қамолӣ М. Сиёҳмашқҳои  рӯзонаи як файласуф. Бахши дуввум. – Ландан: Курмалӣ, 1995. –С.15-26). Ин шаҳриёри дерин танҳо бо хираду фарҳанг дигаргун кардани қомеаи инсониро имконпазир дониста, ба хотири саодатманд сохтани мардум ва аз қаҳлу залолат нақот додани инсоният аз усули биниши илмӣ кор гирифтааст. Қамшед – оварандаи Наврӯз бо истифода аз усули корагари илму хирад дар замин сохтани биҳиштро ба нақша мегирад ва рӯзи ба итмом расонидани  сохтмони биҳишти рӯйи заминро Наврӯз меномад (Қамолӣ М. Шоҳнома ва мо. Дафтари нахуст.- Ландан, бидуни соли нашр. –С. 24).

      Дар ҳазораи Қамшед, ки Наврӯз бо он даврон тавъам аст, дарду газанд, хорию забунӣ, қаҳлу қалолат, сардию хунукӣ, беморию марг ва бадбахтию беадолатӣ аз авроқи зиндагии инсонӣ барканда шуданд ва ин нуктаро дар китоби динии «Минӯи хирад» таври зайл мехонем: «Аз Қамшеди хубрамма писари Вивангаҳон ин судҳо буд, ки шашсад сол барои ҳамаи офарандагони Урмузд бемаргӣ фароҳам овард ва ононро орӣ аз дарду пирӣ ва офат кард» (ниг.: Минӯи хирад. Тарқумаи Аҳмади Тафаззулӣ. – Теҳрон, 1364. -С. 43).  Дар китоби «Вандидод» (фаргарди дувум, бахши якум, банди 5), ки ба зиндагиномаи Қам ихтисос ёфтааст, Қамшед  дар посух ба пурсиши Аҳуромаздо муфтахирона мегӯяд: «Ман қаҳони туро фарохӣ бахшам. Ман қаҳони туро биболонам ва ба нигаҳдории (қаҳониён) солору нигаҳбони он бошам. Ба шаҳриёрии ман на боди сард бошад, на (боди) гарм, на беморию на марг» (ниг.: Вандидод, фаргардҳои 1-8. Қилди аввал. Тарқума ва пажӯҳиши Ҳошим Разӣ. Теҳрон, 1385. -С. 425).

     Қамшед бо силоҳи илму хирад муқаҳҳаз буда, тавассути ин силоҳи асосӣ муборизаро бо мушкилоти рӯзафзуни оламу ҳастӣ оғоз менамояд ва дар пайи муборизоти шадид бо хатарату фақоеъ аз аслиҳаи тавонои тафаккур ва биниши илмӣ корбаст мекунад. Қудрату неруи илмию эқодии Қамшедро ҳатто Аҳурамаздо – Худои тавонои ойини зардуштӣ эътироф карда, ба паёмбар Зардушт хитобан гӯшзад кардааст: «Қамшед сахт зирак буд ва барои ҳамин ҳам рисолати пайғамбариро қабул накард ва гуфт, ки ман аз уҳдаи корҳои заминӣ бармеоям» (ниг.: Баҳор Меҳрдод. Пажӯҳише дар асотири Ирон. – Теҳрон, 1378. –С. 37).

     Дар оғози давраи салтанати Қамшед мушкилоту хатароти зиёде мардумро думболагир шуданд ва шаҳриёри хирадманд ва мутафаккир баҳри рафъи ҳаводис ва мушкилоти қойдошта аз бинишу тафаккури мантиқӣ истифода бурд. Тибқи таъкидоти  устурашиносон, дар айёми ҳукмронии Қамшед яхбандӣ ва сардӣ то 33 дарақа расида, зиндагии мардумӣ табоҳу вайрон мегардад (ниг.: Толеъ Ҳушанг. Таърихи тамаддун ва фарҳанги Ирони куҳан.Теҳрон, 1386. -С.156) ва шаҳриёр бо истифода аз ақлу тафаккури созанда мардумро аз ин ҳолати ногувор нақот мебахшад. Қашни Наврӯз, ки реша дар поён гирифтани яхбандон ё «зимистони девофарида» (дар фаргарди нахусти «Вандидод» аз мушаххасоти он ёд шудааст) дар даврони Қамшед дорад. Бо поён ёфтани яхбандон ва дар ҳақиқат, даврони «варнишинӣ» - и иқборӣ, ориёиҳо фарқоми зимистонро қашн гирифтанд. Сипас, бар асари дастёбӣ ба дониши ахтаршиносӣ ва натиқатан, илми гоҳшуморӣ, Наврӯзи қамшедӣ дар рӯзи поёни зимистон ва ё оғози баҳор қарор гирифт (ниг.: Толеъ Ҳушанг. Таърихи тамаддун ва фарҳанги Ирони куҳан. Теҳрон, 1386. -С.161).

    Наврӯзи Қамшедӣ қашни тантанаи меҳр, хирад, адолат, озодӣ, накӯӣ ва билохира бинишсозӣ буд. Тибқи маълумоти маъхазҳо, Қамшед рӯзҳои моҳро бахш карда, 5 рӯзи нахустро барои бузургон, 5 рӯзи дувумро Наврӯзи подшоҳ қарор дод, ки дар он ҳадяҳо медод ва инъомҳо мегирифт, 5 рӯзи севумро барои коргузорони шоҳ ниҳод, 5 рӯзи чорумро барои вижагони шоҳ гузошт, 5 рӯзи панқумро барои  сипоҳиён ниҳод ва 5 рӯзи шашумро барои раъоё гузошт, ки мақмӯан, 30 рӯзро ташкил медод ва муддати моҳ Наврӯз тақлил мешуд (ниг.: Қоҳиз Абӯусмон. Наврӯзи бостонӣ. – Теҳрон, 1384. -С. 14). Ба  таъбири дигар, Қамшед тӯли як моҳ бо тамоми ниҳодҳои иқтимоӣ Наврӯзро тақлил мекард.

      Дар фарҳанги бостонии форсу тоқик умри қаҳон 12 ҳазор сол муқаррар шуда (ниг.: Ниберг С. Динҳои Ирони бостон. – Теҳрон, 1359.-С.388), ки 8 ҳазори он ба таърихи инсонӣ марбут аст ва  бо ҳазораи Қамшед оғоз меёбад (ниг.: Қомӣ Муҳаммад Маҳдӣ. Адаби паҳлавонӣ. – Теҳрон, 1379. –С.18.). Ҳазораи Қамшед ҳазораи хирад ва фарҳанг аст. Маҳз ҳамин ҳазора ҳазораи Наврӯз, яъне ҳазораи тақдиди фикрӣ, навандешӣ, навсозӣ, навофаринӣ ва рӯшангарӣ  будааст.

         Қамшед бо замин ва зиндагии воқеӣ пайвастагӣ дошта, дар ин қаҳон комравоӣ ва инсонвор зистанро тарғиб кардааст. Fояи дунявият, ки қомеаи мутамаддини урупоӣ аз он сахт истиқбол мекунад, дар таърихи илму фарҳанги мо решаҳои амиқ дорад. Ин Қамшед буд, ки ба бунёди қомеаи озоди мардумсолорӣ (демократӣ) ва дунявӣ камар баста, асос ва хишти нахустини чунин қомеаро дар таърихи фарҳанги миллӣ гузошт. Ӯ бо воқеъбинӣ, андешамандӣ ва дунёпарастии худ, ки ҳамагӣ ба биниши илмӣ гироиш доранд, дар олами андешаи миллӣ соҳибмақом гардидааст. Файласуфи муосири тоқик Комил Бекзода, ки дар атрофи ин шахсияти нимустуравӣ ва ниматаърихӣ пажӯҳишу ковишҳои зиёде анқом додааст, мавзӯи мазкурро пайгирӣ намуда, ба ин натиқа расидааст: «Қамшед ҳамчун як шахси таърихӣ, дар маснади фарҳанги эронӣ ва ҳиндӣ қарор дорад. Дар ҳарду фарҳанг ба қиҳатҳои дунявӣ, воқеъбинӣ ва ғайридинии Қамшед таъкид шудааст. Дар ҳамин асос метавон ба ин натиқа расид, ки асосгузори назари миллӣ ва озодандешии мардумони форсу тоқик маҳз ҳамин Қам писари Вивангаҳон будааст» (ниг.: Комил Бекзода. Таърихи равшанфикрӣ аз даврони Қамшед то замони Фирдавсӣ. – Душанбе: Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.М.Баҳоуддинов, 2012. –С.50-51).

         Дар фарҳанги қамшедӣ ҳар кӯшише, ки  бо хирадварзӣ робита дошта, бар рағми қаҳлу залолат равона шуда буд, сутуда шуда, он пирӯзиро Наврӯз мегуфтанд ва ҳамагон бо шодию сурур тақлил мекарданд. Дар мушкилтарин вазъият, ки қаҳолат бар адолат чангол задан мехост, Қамшед падид меомад ва торикӣ (қаҳолат)-ро бо рӯшноӣ (хирад) рафъ мекард. Фарҳангшиноси асримиёнагии  форсу тоқик Абӯрайҳони Берунӣ нақлеро меоварад, ки тибқи он Иблиси лаин баракатро аз мардум зоил мекунад, мардумро ба қашшоқӣ ва гуруснагӣ мувоқеҳ сохта, бад-ин тартиб дунёро нобуд кардан мехоҳад. Қамшед бо амри Худованд ба манзили Иблису пайравони ӯ меравад, зулму залолатро барҳам зада, баракату фаровониро меорад, мардум ин рӯзро Наврӯз мегӯянд ва қашн мегиранд (ниг.: Берунӣ А. Осор-ул-боқия. – Душанбе: Ирфон, 1990. –С. 235-236.). Доду додгарӣ дар фарҳанги сиёсии ақвоми иронитабор аз Қамшед шурӯъ мешавад ва ақобат дар ин аст, ки додгарӣ ба замони зуҳури Наврӯз иртибот гирифтааст. Ин аст, ки муаррихи маъруфи асримиёнагӣ Муҳаммад ибни Қарири Табарӣ Наврӯзро сароғози додгарии Қамшед донистааст (ниг.: Таърихи Табарӣ. Таълифи Муҳаммад бини Қарири Табарӣ. Қилди аввал. Тарқумаи Абулқосими Поянда. Теҳрон: Нашри асотир, 1352. –С.21).

         Наврӯз чун бо хирад ва тафаккури созанда бастагӣ дорад, бегумон, ормону орзуи инсонсозиро дар худ ғунқонидааст. Меҳвари ормони мардуми ҳушманди форсу тоқикро аз бомдоди фарҳанги миллӣ инсонсолорӣ ва мардумпарастӣ ташкил медод. Ободии иқтимоӣ ва рифоҳи зиндагӣ танҳо дар сурате даст медиҳад, ки инсон қустуқӯгар, ҳушёру зирак, меҳрварзу хирадпарвар бошад. Дар ин росто, қашни Наврӯз қашни растахези табиат, тақдиди зиндагӣ, ҳаракат, қунбиш, такопӯ ва кор аст (Разӣ Ҳошим. Гоҳшуморӣ ва қашнҳои Ирони бостон. Теҳрон, 1380.–С.274).

     Қашнҳои миллии мо (Наврӯз, Тиргон, Меҳргон, Сада), ки Наврӯз муҳимтарини онҳост, барои танзими барномаҳои зиндагии инсонӣ офарида шудаанд (ниг.: Рӯҳуламинӣ Маҳмуд. Ойинҳо ва қашнҳои куҳан дар Ирони имрӯз. Теҳрон, чопи аввал, 1376. –С.15). Ин аст, ки дар маркази таваққуҳи қашнҳои миллӣ, минқумла Наврӯз зиндагӣ, шинохти мақоми инсон, сохтмони зиндагии шоиста ва арзанда барои инсоният меистад. Устураҳои куҳан аз соҳиби «фар» будани Қамшед дарак додаанд. «Фар» маънои дониш, биниш, рӯшноӣ, шукӯҳ ва қудратро дорад. Ҳаким Фирдавсӣ дар «Шоҳнома аз тахти бо фар сохтаи шаҳриёр ёдовар шуда(ниг.:«Шоҳнома»-и Фирдавсӣ, қилди аввал. Теҳрон: Интишороти Корвон, 1388. –С.55), аз бузургии шахсияти сиёсию фарҳангии Қамшед ва қомеаи бо хирад сохтаи ӯ сухан дар миён меорад. «Фар» истилоҳи фалсафиест, ки ҳам дар асотири пешин ва ҳам дар «Шоҳнома» меъёри зиндагии инсониро ташкил дода, пешрафти қаҳони зоҳирию ботинии инсонро ба он марбут медонанд. Ба забони имрӯз, «фар» донишу биниш ва тафаккури созандаи инсон аст, ки ба василаи он зиндагии инсонӣ мураттабу  мукаммал мегардад.

     Тибқи ахбори сарчашмаҳо, дар давраи салтанати Қамшед дарду газанд, хорию забунӣ, қаҳлу қалолат, сардию хунукӣ, беморию марг ва бадбахтию беадолатӣ аслан вуқуд надоштанд ва ин нукта дар кутуби пешини динӣ-мазҳабӣ низ таъкид шудааст(ниг.: Минӯи хирад. Тарқумаи Аҳмади Тафаззулӣ. – Теҳрон, 1364. –С. 43.).

      Ҳазораи Қамшед ҳазораи хирадварзию навандешӣ маҳсуб мешавад. Наврӯз, ки дар худ гармию меҳрварзиро тақассум мекунад, аз оғоз дар муқобили сардию сармо, дарду бало, қабру қафо ва қаҳлу хато қарор дошт. Таъкид кардан бамаврид аст, ки зимистон ва сардӣ дар фарҳанги ориёӣ рамзи торикӣ, қаҳолат ва бадбахтӣ буда, тибқи ривоёт, Қамшед барои раҳоии мардум аз сармою сардии шадид диже месозад ва бад-ин минвол, инсониятро дар гамию нармӣ нигоҳ медорад (ниг.: Баҳор Меҳрдод. Пажӯҳише дар асотири Ирон. – Теҳрон, 1362. –С. 165-169).

          Маълум аст, ки ҳар қомеае, ки бо хирад ва тафаккури қадид мусаллат аст, кори хайр барои худ ва барои дигарон анқом дода метавонад ва қомеаи муосири тоқик, бо доштани савобиқи амиқи илмию фарҳангӣ дар раванди бозсозии тафаккур ва навсозии биниши миллӣ метавонад саҳми муносиб гузорад. Гузашта аз ин, хамираи Наврӯзи Ақам бо хирад ва биниши воқеӣ сиришта шудааст ва бо қидмату навпардозӣ насл ба насл, давра ба давра ва марҳила ба марҳила то замони мо расида, ба ин тарз ба оянда мунтақил гардида, дар азнавсозии тафаккур, биниш ва ҳувияти миллӣ нақши муассир  хоҳад гузошт.

Нозим Нурзода,  муҳаққиқ